Hemwelatijê Dinya

Projeya Hemwelatijê Dinya: Edebîyatê Kurdkî yo Modern û Mîras sey Wesîteyêkê Resnayîş û Xurtkerdişê Ziwanê Kurdkî û Kulturê êyê Fekkîyî, kena ke hem têkilîyanê mabênê edebîyatê Kurdkî yê modern û tradîsyonê fekkîyî û hem zî potensîyelê înan ê Kurdistan û teberê welatî de xurtkerdişê ziwan û kulturê Kurdkî tehlîl bikero. Kurdî miletanê tewr pîlan ra yew ê ke dewleta înan çina. Ê Tirkîya, Îran, Iraq û Sûrîye de û heman wextî de Ewropa de ciwîyenê, ke ûca çend kitabxane û enstîtuyê kulturkîyî yê Kurdan estê. Nê enstîtuyan îmkan da Kurdan ke mîrasê xo yê kulturkîyî bipawê ke no mîras herêmanê înan ê Rojhilatê Mîyanênî de binê zextan û asîmîlasyonî de yo. Tradîsyonê fekkî yê Kurdan bala akademîke seserra 19ine de ante xo ser û tesîrê ci yê serê edebîyatê Kurdkî yê klasîkî hetê cigêrayoxan ra ame wekenitene.

Heta seserra 20ine zafaneyê Kurdan nêwende bî. Heta televîzyon serranê 70an û 80an de nêkewtibi keyeyanê Kurdan mîyan, hîkayeyê fekkîyî û deyîrî yê ke hetê dengbêjan ra ameyêne vatene sebebê kêfweşîya bingeyêne bî û bingeyê îlhamî bî. Edebîyatê Kurdkî yo modern fenomenêko newe yo ke têkilîya ci hem bi averşîyayîşê fikirê miletperwerî yê Kurdî yê seserra 20ine û hem zî bi waştişê dayîş-girewtişê fikir û ercanê globalan dir esta. Xeylî nûştoxan û şairan zaf reyan tesîrê folklor, estanik û qehremananê Kurdan ê sere hêzê xeyalê înan û teknîkê înan ê nûştişî de ardo ziwan. Seba zafaneyê şair û nûştoxan, tradîsyono fekkî yo bi ziwanî Kurdkî dersa înan ewil û ya tewr muhîme bîya ke no ziwan tayê welatan de amebi qedexekerdene (mesela Tirkîya). Heta ewro, edebîyatê Kurdkî yo fekkî û role ci yê edebîyatê Kurdkî yê modernî bala dinyaya akademîke nêantê ke zafaneyê înan meseleyanê sîyasîyan ser o vindertêne.

Projeya ma de termê folklor û tradîsyono fekkî goreyê vînayîşê Jerzy Bartmińskiyî ra yeno ercnayene. O înan sey fenomenanê ke aîdê teberê sînoranê herêmkî û miletkîyan ê, sey xusûsîyetêkê fenomenanê kaînatkîyan vîneno. No nizdbîyayîş, projeya ma de bi vînayîşê kozmopolîtîzmî yê Kwame Anthony Appiahî dir têkildar o ke goreyê nê fikirî “bîyayîşê hemwelatijê dinya” netîceya “bêkokîye” de nêyo, labelê hîna zaf netîceya eşkayîşê ma yê cayêkê neweyî de û torê înan ê têkilîyanê merdmîye de “bi hawayêk bikokbîyayîş” o. Bi nê hawayî tradîsyono fekkî yo Kurdkî, rojanekerdişê ci yo modern ê edebîyatê moderni yê Kurdkî û ziwano ke nînan îfade keno, nê heme sey wesîteyê ronayîşê têkilî, dîyalog û hemparîye bi dinyaya teberî dir yenê dîyene. Bi nê hawayî benê babeta ciewnîyayîşî û eleqedarî ya hempare. Têkilîyê mabêna tradîsyonê fekkî û edebîyî mîrasverdayîşî dir nizd ra eleqedar ê. Seserra 20 û 21ine eleqedarî û cehdêkê pîlî yê bi tewiranê cîya-cîyayan arêdayîş û weşanayîşê tradîsyonê fekkî yê Kurdkî yê roşinvîranê Kurdan rê bî şahid. Nê prosesî bi xo tradîsyonê fekkîyî de tayê vurayîşî viraştî ke nê vurayîşî rayîranê neweyan ê performans û komanê neweyan ê girewtoxan de çîyanê bifadeyan anê meydan. Rolo sereke dîyayo kovar, kitabxane û arşîvanê ewilênan ê Kurdkîyan, labelê heman wextî de rol dîyayo edebîyatê Kurdkî yê modernî ke tradîsyono fekkî ci rê bibi çimeyê îlhamî yo bingeyên.

Projeya xo de ma bi şîyayîşê dimayê fikrê David Harveyî mîrasê kulturkîyî sey “wextê ravêrteyî ser ra şekildayîşê modernîte” wanenê. Pîya bi nê ma bala xo danê serê faydeyê afernayoxî yê çimeyanê bîyanîyan ê ke binê tesîrê têkilîyanê globalan ê neweyan de vejîyayê meydan zî. Goreyê Doreen Masseyî no coxrafyaya dînamîke ya têkilîyanê globalan aferneno. Axir, têkilîyê mabêna tradîsyonê fekkîyî, edebîyatê modernî û mîrasverdayîşî fikranê xurtkerdişê ziwanî dir nizd ra eleqedar ê ke no zî seba Kurdanê ke ewro ziwanê înan tena Iraq de bi hawayêko fermî ameyo qebûlkerdene xeylî muhîm o. Rolê edebîyatî, kulturî û afernayoxîye yo ke hetê qiseykerdoxanê cayîyan ra xurtkerdişê ziwanî de yeno kaykerdene û heman wextî de rolo ke wesîteyê modernî (sey înternetî) na mesela de kay kenê zaf reyan gama ke mebhes bîyo xurtkerdişê ziwananê cayîyan yan zî ziwananê ke tehluke de yê hetê zanayanê nê warî ra ameyo îfadekerdene (Olena Duć Fajfer, Justyna Olko, Tomasz Wicherkiewicz, Leanne Hinton, Leena Huss, Gerald Roche). Projeya xo de ma wazenê ke vînayîşanê înan teqîb bikerê. Hetêna ra termê “xurtkerdişî” tena bi ziwanî sînorkerde nêyo û heman wextî de xo de aktîvîteyanê hunerkîyan û polîtîkayanê kulturkîyan zî hewêneno. Bi nê hawayî, projeya ke do bi hemkarîya Merkezê Cigêrayîşî yê Kurdî yê Zanîngehê Exeterî bêro destpêkerdene, xebatanê kulturê Kurdî rê hawilêka pîle bikero. Na xebate do heman wextî de Beşê Cigêrayîşî yê Kurdî yê Krakowî rê paştî bido û seba cigêrayîşê kulturê Kurdî do hemkarîya mîyanneteweyîye teşwîq bikero. Na do polîtîkaya kulturkî ya Kurdî aktîve bikero û aver bero.

Versyona zazaki: Esat Şanlı